Co może zrobić artysta by przekazać w dziele treści symboliczne i filozoficzne? Na to i wiele innych pytań odpowiada dr Paulina Tendera w projekcie badawczym „Nowe Światło. O filozoficznych zagadnieniach współczesnej sztuki światła”.

Więcej o nauce?! Dołącz do profilu strony. www NAUKA.uj.edu.pl na Facebooku 

Co zrobić, by w sztuce uniknąć prostej metafory, aluzji, poetyckiego ujęcia? Jak funkcjonuje sztuka, która posiada głęboką treść filozoficzną, religijną i symboliczną? – to pytania, które zadaje w swoich obecnych analizach krakowska badaczka.

Dr Paulina Tendera jest adiunktem w Katedrze Porównawczych Studiów Cywilizacji Uniwersytetu Jagiellońskiego. Od niemal dziesięciu lat zajmuje się metafizyką i symboliką światła w kulturze zachodniej, a także, ostatnio, w kulturze żydowskiej. Przedmiotem jej badań jest sztuka naprawdę spektakularna i piękna, sztuka do której zaliczamy między innymi instalacje świetlne, obiekty świetlne, fotografię, luminografię (light painting). Znamiona sztuki światła noszą też liczne filmy, rzeźby i obrazy. Istotne jest to, że światło pełni w nich najważniejszą rolę estetyczną, a także – co było istotne realizowanym projekcie – jest nośnikiem tradycyjnych treści symbolicznych.

„Sztuka światła operuje nie tylko światłem zmysłowym, ale również światłem duchowym. Interesuje mnie to, co tradycja filozoficzna nazywa claritas – słowo platońskiego pochodzenia oznaczające wewnętrzne światło danej rzeczy (metaforycznie mówi się wtedy, że dusza jest źródłem światła), pierwiastka duchowego. Bardzo trudno jest rozpoznać taką sztukę, ale jest to możliwe, pod warunkiem, że przyjmiemy pewne założenia” – wyjaśnia dr Tendera. Do założeń tych badaczka zalicza ustalony i właściwie niezmienny sens tworów kulturowych, takich jak symbole, wartości, zasady myślenia, kategorie prawdy, dobra i piękna. Jeśli światło claritas ma być w tej sztuce symbolem, to jak go szukać? Autorka podpowiada: ”Symbol w sztuce jest poprawnie użyty, gdy pojawia się w kontekście religijnym lub filozoficznym, czasem w portretach (innymi słowy, w pejzażach i martwych naturach nie spotykamy symboli). Ważna jest też świadomość, że symbol czytamy kontekstowo. Wszelkie przedmioty, barwy, postacie przedstawione w dziele powinny budować wzajemnie swój sens symboliczny”.

Do powyższych wniosków dr Tendera dodaje także komentarz, iż dostrzeganie światła w dziele (np. malarskim) nie oznacza widzenia w nim symbolu. Możliwa jest także odwrotna sytuacja, gdy wiemy, że światło jest komunikatem symbolicznym, natomiast nie rozpoznajemy go, jest poza zasięgiem naszej percepcji.

Symbol ma pochodzenie ustalone przez konkretną kulturę i do jego odczytania stosuje się wyłącznie pojęcia oraz kategorie przyjęte w systemie, z którego pochodzi; dodawanie do symbolu nowych znaczeń spoza kultury jego pochodzenia (np. do chrześcijańskiego claritas dokładanie treści z religii fenickiej) jest poważnym błędem metodologicznym i wynika z analfabetyzmu kulturowego. Symbol czytamy jak tekst pisany, a nie jako zjawisko samo z siebie rozbudzające emocje.

„Praca badawcza, którą prowadziłam przez ostatnie lata dała mi znacznie więcej, niż poznanie filozoficznych korzeni sztuki światła” – komentuje Paulina Tendera – „dziś żywię silne przekonanie o ważnej funkcji religii i symbolu, jednak nie sądzę, by współczesne tendencje multikulturowe i globalizacyjne przyczyniały się do ich zachowania. Podchodzę do kultury jako do struktury narzucającej wartości, zasady myślenia i prawa. Szczególnie w tych tradycyjnych symbolach świetlnych, jak słońce, świeca, tęcza i ogień, ważne jest – a jednocześnie najtrudniejsze dla artysty – zachowanie ich źródłowego sensu”.

--------------------------------------
Ilustracja pod tytułem: "Light Painting Screw", Karsten Knöfler, licencja CC BY