Wraz z początkiem nowego roku w życie weszły przepisy, na mocy których zakup tzw. energetyków jest zakazany dla osób do 18 roku. Tę decyzję, z perspektywy zdrowia publicznego, komentują dla nas dr Ewa Błaszczyk-Bębenek oraz mgr inż. Urszula Zwierczyk z Instytutu Zdrowia Publicznego UJ.

Od 1 stycznia 2024 r. weszła w życie „Ustawa o zmianie ustawy o zdrowiu publicznym i innych ustaw” ograniczająca dostęp do napojów energetyzujących dzieciom i młodzieży do 18. roku życia.  Produkty te od teraz nie będą dostępne na terenie jednostek systemu oświaty oraz w automatach z żywnością i napojami. Ustawa wprowadza więc ograniczenie w dostępności do napojów energetyzujących przez małoletnich jednak nie zakazuje ich spożycia. W tym kontekście bardzo ważna jest rola edukacji opiekunów małoletnich czy sprzedawców, którzy będą pełnić rolę „gatekeeper-ów” w dostępie do tych produktów.

Czym są napoje energetyzujące

Zgodnie z zapisem ustawy z dnia 13 lipca 2023  r. za napój z dodatkiem kofeiny lub tauryny (…) uważa się wyrób w postaci napoju będący środkiem spożywczym (…), w którego składzie znajduje się kofeina w proporcji przewyższającej 150 mg/l lub tauryna, z wyłączeniem substancji występujących w nim naturalnie. W myśl cytowanej ustawy producent lub importer napoju z dodatkiem kofeiny lub tauryny jest obowiązany do oznaczenia opakowania (…) informacją o treści „napój energetyzujący” lub „napój energetyczny”. Napoje energetyzujące to bezalkoholowe napoje należące do żywności funkcjonalnej (o ukierunkowanym działaniu na organizm człowieka) ze względu na zawartość aktywnych składników takich jak kofeina, tauryna, witaminy z grupy B, L-karnityna, glukonolakton oraz kombinacje składników takich jak guarana, korzeń żeń-szenia, inozytol czy inne. Zawartość tego typu składników nie jest regulowana, dlatego producenci mogą dodawać ilości, znacznie przekraczające dzienne zalecane spożycie. Dla przykładu mała puszka popularnego napoju energetyzującego zawiera 250% witaminy B6 w stosunku do zalecanego dziennego spożycia [28]. Zarówno nadmiary jak i niedobory witamin oraz składników mineralnych, są niebezpieczne dla zdrowia [29]. 

Ze względu na składniki, jakie się znajdują w napojach energetyzujących, mogą być one klasyfikowane jako żywność wzbogacana lub suplement diety (jeśli występują w formie tzw. „energy shot”) – producenci, ze względu na brak formalnej definicji tych produktów, mają dużą swobodę w zakresie ich składu. W napojach energetyzujących znajdują się również węglowodany (w tym cukry proste) ich zawartość jest jednak mniejsza, niż w przypadku napojów energetycznych [1,2]. Napój energetyzujący ze względu ma znacznie wyższą osmolarność (osmolarność to liczba moli substancji osmotycznie czynnych w 1 litrze roztworu  - red.) (nie dotyczy to wersji „zero”) co odróżnia go również od napojów izotonicznych, z którymi jest także często mylony [3].

Obecnie rynek napojów energetyzujących jest światowym przemysłem wartym wiele miliardów dolarów i wyróżnia się najszybciej rozwijającym się segmentem przemysłu napojów [28]. Tego typu produkty są głównie ukierunkowane do nastolatków i młodych dorosłych (osoby do 25 roku życia – red.). Według raportu Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego – Państwowego Instytutu Badawczego,  w Polsce już dzieci w wieku 3-9 lat sięgają po napoje energetyzujące (2,1%), a częstość spożycia tych produktów rośnie wraz z wiekiem i w grupie nastolatków (10-17 lat) wynosi od 27,4% wśród dziewcząt, do 35,7% wśród chłopców [4].

W europejskim badaniu spożycie napojów energetyzujących zadeklarowało 73% nastolatków z Polski [6]. W badaniach własnych IZP UJ CM, prowadzonych wśród młodzieży z Małopolski i Podkarpacia, napoju energetyzującego w badanej grupie próbowało 89% badanych, częściej po te napoje sięgali młodzi ludzie z Małopolski. Wyniki badań własnych, jak i innych autorów wskazują, iż płeć jest czynniki decydującym o spożyciu napojów energetyzujących – chłopcy istotnie częściej piją te napoje i sięgają po większe objętościowo opakowania napojów energetyzujących [5].   

Wśród czynników decydujących o zakupie NE z badań Zucconi i wsp. najczęściej pojawia się smak napoju (40%), potrzeba energii (21%) oraz zniesienie snu (17%) [6]. Powody, dla których młodzi ludzie z Małopolski i Podkarpacia stosowali napoje energetyzujące, to głównie zmniejszenie senności (44,20%), ugaszenie pragnienia (26,70%) czy poprawa wydolności fizycznej (13,75%) [5].

Wybrane składniki napojów energetyzujących

Europejski Urząd do Spraw Bezpieczeństwa Żywności (EFSA) stwierdził że, kofeina przyczynia się do poprawy koncentracji i zwiększenia czujności i w wielkości do 400 mg dziennie jest bezpieczna dla zdrowia, ale dla dorosłego zdrowego człowieka [7]. Zgodnie z opinią EFSA pojedyncze dawki i zwyczajowe spożycie kofeiny do 200 mg przez kobiety w ciąży i karmiące piersią nie budzą obaw dotyczących bezpieczeństwa dla płodów i dzieci karmionych piersią. W przypadku dzieci i młodzieży dostępne informacje są niewystarczające do określenia bezpiecznego spożycia kofeiny. Panel ekspertów EFSA uważa, że spożycie kofeiny nie budzące obaw w ilości 3 mg/kg masy ciała dziennie, może służyć jako podstawa do określenia pojedynczych dawek kofeiny i dziennego spożycia kofeiny nie budzącego obaw dla tych podgrup populacji [7]. Ocenę ryzyka zdrowotnego związanego ze spożyciem kofeiny można również rozpatrywać ze względu na szczególne działania niepożądane powodujące zaburzenia snu (>1,4 mg/kg m.c.)  czy niepokój i lęk (>2,5 mg/kg m.c.) zgodnie z Nordic Working Group on Food Toxicology and Risk Evaluation [8]. 

Napoje energetyzujące są źródłem kofeiny w diecie młodych ludzi. Są one szczególnie popularne wśród europejskich nastolatków, gdzie, zgodnie z danymi dostarczonymi przez EFSA, rozpowszechnienie spożycia kofeiny wraz z nimi wynosi 68% [6]. Szacowane spożycie kofeiny wyniosło 171,44 mg/dzień [6]. Średnia zawartość kofeiny w 100 ml napoju energetyzującego wynosi około 30 mg  w porcji (250 do 500 ml) mieści się w zakresie od 35 do 160 mg  a w 330 ml napoju 80 mg [9,10]. Według badań, napoje energetyzujące dostarczały 6 mg/dzień kofeiny w diecie amerykańskich nastolatków [11]. W krajach europejskich, średnia ekspozycja na kofeinę z napojami energetyzującymi wynosiła aż 23,5 mg/dzień [6]. U polskich respondentów było to 16,20 mg/dzień [6], a w badaniu własnych prowadzonych wśród młodzieży z Małopolski i Podkarpacia - 12,73 mg/dzień [12].

Tauryna jest niebiałkowym aminokwasem, który dla konsumentów napojów energetyzujących ma znaczenie ze względu na wpływ na Ośrodkowy Układ Nerwowy (OUN). Prekursorzy napojów energetyzujących z Japonii, w pierwszych produktach wykorzystywali głównie taurynę. W jednym z najbardziej popularnych napojów energetyzujących na całym świecie, zawartość tauryny wynosi około 1 g na każde 250 ml produktu [14]. Zalecane dzienne spożycie tauryny wynosi od 1 g do 3 g [15]. Średnie pobranie tauryny z napojów energetyzujących w międzynarodowych badaniach EFSA w grupie europejskich nastolatków wyniosło 283,9 mg/dzień (tj. 4,6 mg/kg m.c/dzień) [6]. 

Przeprowadzone przez Stasiuk i Przybyłowskiego analizy zawartości i pobrania wraz z napojami energetyzującymi węglowodanów wykazały, iż   puszka napoju energetyzującego  o pojemności 250 ml zawiera nawet 33,45 g sacharozy. Według obliczeń autorów taka ilość to ok. 31% dziennego pobrania cukru mieszkańca Polski i może prowadzić do większego spożycia węglowodanów wraz z dietą [16]. Według Marks osoby pijące napoje energetyzujące w tym dzieci i młodzież, korzystają z nich często w sytuacjach, kiedy potrzebują energii do pracy. Szybki zastrzyk energii dzięki napojom energetyzującym związany jest głównie z obecnością w nich omawianych powyżej cukrów. Szybki zastrzyk energetyczny i pobudzenie organizmu nie jest jednak długotrwały. Cukry proste, które znajdują się w tych napojach szybko zostają wchłonięte i ich stężenie rośnie we krwi, ale równie szybko spada. Zastrzyk energii z cukru wyczerpuje się, więc znowu pojawia się potrzeba sięgnięcia po dodatkową energię [17]. 

Ryzyka zdrowotne związane z spożyciem napojów energetyzujących

Spożycie napojów energetyzujących wśród młodych osób może powodować wzrost rozkurczowego ciśnienia krwi (BP) czy poziomu glukozy we krwi. Wraz ze wzrostem spożycia tych napojów obserwuje się również nasilenie występowania takich objawów jak: ból głowy, lekki ból w klatce piersiowej, ból brzucha, pobudzenie czy niepokój [18]. Kofeina stymuluje również wydzielanie adrenaliny i noradrenaliny, powodując zwiększoną aktywność współczulnego układu nerwowego, który jest odpowiedzialny za uwagę, pobudzenie i możliwe zaburzenia snu [19]. Napoje energetyzujące mogą wpływać na częstość akcji serca, ciśnienie tętnicze oraz poziom wapnia w organizmie [20,21]. Zwiększenie poziomu wapnia w organizmie, po spożyciu napojów energetyzujących, może być spowodowane działaniem tauryny, jednego z głównych zaraz po kofeinie, składnika napojów energetyzujących [22,23].

Badania prowadzone w różnych grupach wiekowych wskazują również na związek ze spożyciem napojów energetyzujących występowania nadwagi i otyłości. Potwierdzają one w większości udział tych produktów w rozpowszechnieniu problemu nadmiernej masy ciała [24]. Wśród młodzieży z południowej Polski również wykazano, iż nie tylko częstość, ale i liczba wypijanych napojów energetyzujących, jest związana z większą masa ciała oraz rozpowszechnieniem występowania otyłości brzusznej [25]. Napoje energetyzujące, jak pokazały wyniki badań Larson i wsp., były związane również z zachowaniami, które mają związek z rozwojem nadwagi i otyłości. Konsumpcja napojów energetyzujących była związana z mniejszą częstotliwością spożycia śniadań i jednocześnie częstszym spożyciem słodzonych napojów gazowanych. Badani spędzali również więcej czasu na graniu w gry komputerowe, częściej przejawiali niezdrowe zachowania związane z kontrolą masy ciała [26,27].

Podsumowanie

Negatywne konsekwencje, płynące z nadmiernego spożycia napojów energetyzujących przez dzieci i młodzież, zdecydowanie przekonują do ograniczenia dostępności do tego typu produktów. Z tego względu, odpowiednie regulacje prawne oraz edukacja zdrowotna - zarówno potencjalnych konsumentów, jak i całych społeczności - wydają się być właściwym kierunkiem działania. Jest to ogromne wyzwanie, gdyż popularność napojów energetyzujących i ich obecność w życiu dzieci czy nastolatków, stały się nie tylko elementem codziennej diety, ale i ikoną czy standardem społecznym, które te wrażliwe grupy pragną praktykować. Walka z modą i atrakcyjnością tego typu produktów, bez holistycznego podejścia do problemu, może się okazać bardzo nieskuteczna.

W związku z tym, zarówno placówki oświaty, przedstawiciele systemu opieki zdrowotnej, jak i rodzice oraz opiekunowie, muszą podjąć wyzwanie uczestnictwa w edukacji zdrowotnej, w zakresie wpływu nadmiernej konsumpcji napojów energetyzujących na rozwijający się młody organizm. Działania z zakresu zdrowia publicznego powinny dotknąć również bezpośrednio grupy docelowe, poprzez indywidualne konsultacje czy też kampanie i reklamy społeczne. Dopiero zbiór działań z zakresu zdrowia publicznego przy wsparciu legislacyjnym, daje potencjalne szanse na sukces – czyli wzmacnianie potencjału zdrowotnego jednostki. Dzięki temu możliwe jest uzyskanie i utrzymanie szeroko pojętego zdrowia w społeczeństwie ale i również odciążenie systemu opieki zdrowotnej. 

dr Ewa Błaszczyk-Bębenek 
mgr inż. Urszula Zwierczyk 
Instytutu Zdrowia Publicznego
Wydział Nauk o Zdrowiu UJ CM

Bibliografia

1. Breda J.J., Whiting S.H., Encarnação R., Norberg S., Jones R., Reinap M., Jewell J. (2014) Energy drink consumption in Europe: a review of the risks, adverse health effects, and policy options to respond. Frontiers in Public Health 2:134. doi:10.3389/fpubh.2014.00134.
2. Wierzejska R., Jarosz M. (2011) Napoje energetyzujące a zdrowie - postęp wiedzy. Medycyna Wieku Rozwojowego 15(4), 507–512.
3. Anyżewska A., Lewczuk J. (2019) Napoje energetyzujące – charakterystyka, rozpowszechnienie, konsekwencje zdrowotne s. 255-275. całość w: G. Bazylak, H. Różański (red.).  Rośliny zielarskie, kosmetyki naturalne i żywność funkcjonalna. Krosno-Wrocław 2019, Wydawnictwo B5.
4. Stoś K., Rychlik E., Woźniak A., Ołtarzewski M., Wojda B., Przygoda B., Matczuk E., Pietraś E., Kłys W. (2021) Krajowe badanie sposobu żywienia i stanu odżywienia populacji polskiej. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego PZH – Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa.
5. Błaszczyk-Bębenek E., Jagielski P., Schlegel-Zawadzka M. (2018) Characteristics of energy drink consumption among adolescents from southern Poland. Journal of Hygienic Engineering and Design 23: 91-98.
6. Zucconi, S.; Volpato, C.; Adinolfi, F.; Gandini, E.; Gentile, E.; Loi, A.; Fioriti, L. Gathering consumption data on specific consumer groups of energy drinks. EFSA Supporting Publications 2013, 10, 394E, doi:10.2903/sp.efsa.2013.EN-394.
7. EFSA Panel on Dietetic Products, Nutrition an Allergies (NDA). Scientific Opinion on the safety of caffeine. European Food Safety Authority, Parma, Italy, 2015.
8. Meltzer, H.M.; Fotland, T.Ø.; Alexander, J.; Elind, E.; Hallström, H.; Lam, R.H.; Liukkonen, K.-H.; Petersen, M.A.; Solbergsdottir, E.J. 2008.  Risk Assessment of Caffeine among Children and Adolescents in the Nordic Countries; Nordiska Ministerrådets Förlag: Copenhagen, Denmark, ISBN 978-92-893-1731-3.
9. Białas, M.; Łuczak, H.; Przygoński, K. 2009. The content of caffeine in some selected coffee beverage dry mixes. Bromat. Toxicol. Chem. 42, 426–430.
10. Keaver, L.; Gilpin, S.; Fernandes da Silva, J.C.; Buckley, C.; Foley-Nolan, C. 2017. Energy drinks available in Ireland: A description of caffeine and sugar content. Public Health Nutr. 20, 1534–1539, doi:10.1017/S1368980017000362.
11. Drewnowski, A.; Rehm, C.D. 2016. Sources of Caffeine in Diets of US Children and Adults: Trends by Beverage Type and Purchase Location. Nutrients.  8, 154, doi:10.3390/nu8030154.
12. Błaszczyk-Bębenek E., Jagielski P., Schlegel-Zawadzka M. 2021. Caffeine Consumption in a Group of Adolescents from South East Poland - A Cross Sectional Study. Nutrients, 13, 6.
13. Martyn, D.; Lau, A.; Richardson, P.; Roberts, A. 2018. Temporal patterns of caffeine intake in the United States. Food and Chem. Toxicol.111, 71–83, doi:10.1016/j.fct.2017.10.059.
14. McLellan T.M., Lieberman H.R. (2012) Do energy drinks contain active components other than caffeine? Nutrition Reviews 70(12), 730–744.
15. Waszkiewicz-Robak B. (2008) Napoje funkcjonalne – trendy oraz składniki o ukierunkowanym działaniu zdrowotnym.  Agro Przemysł 5, 71–76.
16. Stasiuk E., Przybyłowski P. (2014) Ocena zawartości i pobrania węglowodanów z napojów energetyzujących. Problemy Higieny i Epidemiologii 95(1), 125-127.
17. Marks R. (2015) Energy drinks: a potentially overlooked obesity correlate. Advances in Obesity Weight Management and Control 2(4):00019 doi: 10.15406/aowmc.2015.02.00019.
18. Nowak D, Gośliński M, Nowatkowska K. 2018. The effect of acute consumption of energy drinks on blood pessure, heart rate and blood glucose in the group of young adults. Int J Environ Res Public Health. 15(3), doi: 10.3390/ijerph15030544, indexed in Pubmed: 29562659.
19. Ehlers A, Marakis G, Lampen A, et al. 2019. Risk assessment of energy drinks with focus on cardiovascular parameters and energy drink consumption in Europe. Food Chem Toxicol. 2019; 130: 109–121, doi: 10.1016/j.fct.2019.05.028, indexed in Pubmed: 31112702.
20. Grasser EK, Miles-Chan JL, Charrière N, et al. 2016. Energy drinks and their impact on the cardiovascular system: potential mechanisms. Adv Nutr.7(5): 950–960, doi: 10.3945/an.116.012526, indexed in Pubmed: 27633110.
21. Kozik TM, Shah S, Bhattacharyya M, et al. Cardiovascular responses to energy drinks in a healthy population: the C-energy study. Am J Emerg Med. 2016; 34(7): 1205–1209, doi: 10.1016/j.ajem.2016.02.068, indexed in Pubmed: 27162113.
22. Cichocki, M. (2012) Napoje energetyzujące - współczesne zagrożenie zdrowotne dzieci i młodzieży. Przegląd Lekarski 69(10), 854–860.
23. Schaffer SW, Jong CJu, Ramila KC, et al. Physiological roles of taurine in heart and muscle. J Biomed Sci. 2010; 17 Suppl 1: S2, doi: 10.1186/1423-0127-17-S1-S2, indexed in Pubmed: 20804594.
24. Bajerska J., Woźniewicz M., Jeszka J., Wierzejska E. (2009) Częstość spożycia napojów energetyzujących, a aktywność fizyczna i występowania nadwagi i otyłości wśród młodzieży licealnej. Żywność Nauka Technologia Jakość 4(63), 211–217.
25. Błaszczyk-Bębenek E., Jagielski P., Schlegel-Zawadzka M. 2016.  Influence of energy drinks on the risk of overweight and obesity among high school students from Southern Poland. Hrana i Ishrana. 57(1): 7-12.
26. Larson N, De Wolfe J, Story M, Neumark-Sztainer D. 2014. Adolescent consumption of sports and energy drinks: linkages to higher physical activity, unhealthy beverage patterns, cigarette smoking, and screen media use. J Nutr Educ Behav, 46(3):181–87.
27. Larson N, Laska MN, Story M, Neumark-Sztainer D. 2015. Sports and energy drink consumption are linked to health-risk behaviors among young adults. Public Health Nutr; 16:1–10.
28. Sankararaman S, Syed W, Medici V, et al. 2018. Impact of Energy Drinks on Health and Well-being. Curr Nutr Rep 7, 121–130. https://doi.org/10.1007/s13668-018-0231-4.
29. Jarosz M, Rychlik E, Stoś K, Charzewska J (red.). 2020. Normy żywienia dla populacji Polski i ich zastosowanie. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny. Warszawa.